إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِیتَاء ذِی الْقُرْبَى وَیَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْیِ یَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ (سوره نحل / آیه 90)

در حقیقت، خدا به دادگرى و نیكوكارى و بخشش به خویشاوندان فرمان مى‏دهد و از كار زشت و ناپسند و ستم باز مى‏دارد. به شما اندرز مى‏دهد، باشد كه پند گیرید.

این آیه جامع‌ترین و کامل‌ترین آیه ای است كه خیر و شر در آن جمع است; و محتوای آن بسیار جذاب است; به طوری كه در صدر اسلام، بعد از نزول، دل های فراوانی را متصرف شد.

پیامبر اكرم (صلی الله علیه واله وسلم) فرمودند: «تمام تقوا در این سخن خداوند است.» آن گاه این آیه را تلاوت كردند.

این آیه سه امر دارد و سه نهی; و دستورالعمل كلی اسلام و یكی از مواد ِقانون اساسی دین و منشور جهانی آن است.

اهمیت این آیه تا جایی است كه آخرین سخن امام باقر (علیه السلام) در خطبه های نماز جمعه همین آیه بود; و در پی آن، عرض می كرد: «خدایا ، ما را از كسانی قرار ده كه اندرز ها را می شنوند و به حالشان مفید است.»

شـان نـزول آیه:

در آن هنگام كه جمعیت مسلمانان كم، و دشمنان فراوان بودند، و امكان داشت بعضى از مۆمنان به خاطر همین تفاوت و احساس تنهایى،بیعت خود را با پیامبر (صلی الله علیه وآله) بشكنند و از حمایت او دست بردارند، آیه نازل شد و به آنها در این زمینه هشدار داد.

یاداوری اصول مهم آیه مورد بحث

1 ـ عدل: چه قانونى از عدل وسیعتر و گیراتر و جامع‌تر تصور می‌شود؟ آسمانها و زمین و همه موجودات با عدالت بر پا هستند (بالعدل قامت السماوات و الارض).

كل جامعه انسانى نیز همانند بدن یك انسان است، كه بدون رعایت اصل عدالت بیمار خواهد بود.

عدل همان قانونى است كه تمام نظام هستى بر محور آن مى گردد و به معنى واقعى كلمه آن است كه هر چیزى در جاى خود باشد; بنابراین، هرگونه انحراف، افراط، تفریط، تجاوز از حد، تجاوز به حقوق دیگران بر خلاف اصل ((عدل)) است.

در حدیثى از على (علیه السلام) مى خوانیم: ((عدل آن است كه حق مردم را به آنهابرسانى، و احسان آن است كه بر آنها تفضل كنى)).

اما از آنجا كه عدالت با همه قدرت و شكوه و تاثیر عمیقش در مواقع بحرانى و استثنائى به تنهائى كارساز نیست، بلافاصله دستور به احسان را پشت سر آن مى آورد.

2 ـ احسان: در طول زندگی انسان‌ها مواقع حساس پیش می‌آید که حل مشکلات به کمک اصل عدالت به تنهایی امکان‌پذیر نیست، بلکه نیاز به ایثار و گذشت و فداکاری دارد، که با استفاده از اصل "احسان‌" باید تحقق یابد.

3 ـ نیکی به نزدیکان، بخشی از مسأله احسان است، با این تفاوت که احسان مربوط به کل جامعه است و "ایتای‌ِ ذی‌القربی‌َ" در خصوص خویشاوندان و بستگان است که جامعه کوچک محسوب می‌شود، و با توجه به این‌که جامعه بزرگ از جامعه کوچک‌تر، (یعنی جامعه فامیلی) ترکیب شده، هرگاه این واحدهای کوچک‌تر از انسجام بیشتری برخوردار گردند، اثر آن در کل جامعه ظاهر می‌شود؛ و از آن نظر که نزدیكی به خویشان از پشتوانه عاطفی نیرومندی برخوردار است از ضمانت اجرایی بیشتری بهره‌مند خواهد بود.

4، 5، 6 ـ دوری از «فحشا»، «منکر» و «بغی». برخی از مفسران در توضیح این قسمت از آیه فرموده‌اند: "فحشا"، اشاره به گناهان پنهانی، "منکر"، اشاره به گناهان آشکار، و "بغی‌" هرگونه تجاوز از حق خویش و ظلم و خود برتربینی نسبت به دیگران است.

و در پـایـان آیـه، بـه عنوان تاكید مجدد روى تمام این اصول ششگانه مى فرماید: ((خداوند به شما اندرز مى دهد شاید متذكر شوید)) (یعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ).

احیای اصول سه گانه عدل و احسان و ایتای‌ِ ذی‌القربی و مبارزة با انحرافات سه‌گانه فحشا و منکر و بغی در سطح جهانی، کافی است که دنیای آباد و آرام و خالی از هرگونه بدبختی و فساد بسازد، و اگر از ابن مسعود صحابی نقل شده كه: «این آیه جامع‌ترین آیات خیر و شر در قرآن است» به همین دلیل است.

منابع:

مجله راه قرآن، ش 36

سایت آوینی

تفسیر نمونه

اندیشه قم